Trzy wesołe trupki

Magdalena Łanuszka :: in Nov 1, 2014 :: in Blog :: 4 comments

Wszystkich Świętych to ten czas w roku, kiedy wspominamy zmarłych – zbiega się to czasowo z pogańskimi tradycjami dni poświęconych zmarłym i zagadnieniu samej śmierci (Dziady, Halloween, jak zwał tak zwał). Przełom jesieni i zimy jest naturalny na tego typu refleksje: natura właśnie obumiera na naszych oczach, by odrodzić się wiosną, a dni są teraz coraz krótsze, zatem coraz dłużej otacza nas kojarzona ze śmiercią ciemność. Wieją wiatry, padają deszcze, jest zimno i ogólnie depresyjnie. Dziś zatem przyjrzymy się ciekawej średniowiecznej legendzie związanej ze śmiercią. W sztuce gotyckiej występowała ona dość często – co ciekawe, mimo poważnego tematu, owe przedstawienia wydają się raczej wesołe…

Punktem wyjścia dla dzisiejszego wpisu będzie powyższa miniatura z francuskiego rękopisu Godzinek z drugiej połowy XV wieku, przechowywanego w Bodleian Library w Oksfordzie (MS. Rawl. liturg. e. 20). Tak zwane Godzinki, czy też Księgi Godzin, były to niezwykle popularne w późnym średniowieczu modlitewniki dla osób świeckich, wywodzące się z brewiarzy. Zawierały one między innymi tak zwane Oficjum za Zmarłych (Officium Defunctorum), które oczywiście najczęściej dekorowane było przedstawieniami związanymi ze śmiercią. Mogło to być przedstawienie pogrzebu, albo mszy żałobnej, często z motywami czaszek i kościotrupów na marginesach. Mogło to być także, jak w tym przypadku, przedstawienie Legendy o Trzech Żywych i Trzech Umarłych. Albo wszystkiego po trochu, tak jak w innym rękopisie przechowywanym w Oksfordzie (MS. Douce 93):

Opowiedzmy jednak o Trzech Żywych i Trzech Umarłych. Legenda pochodzi prawdopodobnie z XI lub XII wieku; najstarszy zachowany tekst jest francuski i pochodzi z XIII wieku, ale największą popularnością legenda cieszyła się w wieku XV. Powstały wersje w różnych językach, zaś ilustracje pojawiały się najczęściej albo w rękopisach, albo w formie fresków (choć zdarzały się i rzeźby).

Sama fabuła nie jest skomplikowana – jak się łatwo domyślić, trzech żywych spotyka trzech umarłych. Owi żywi byli to bogaci młodzieńcy, a w niektórych wersjach trzej młodzi królowie – generalnie osoby zamożne, zdrowe i szczęśliwe, którym wydawało się, że śmierć ich w zasadzie nie dotyczy, a przynajmniej nie w najbliższym czasie. Trzej umarli, byli to także trzej niegdyś potężni mężowie: w różnych wersach albo królowie, albo król, papież i ktoś jeszcze. Dodatkowo, czasem zdarzało się, że byli oni opisani lub ukazywani jako zmarli w trzech różnych stadiach rozkładu: od w miarę świeżego ciała (czasem z łażącymi po nim robakami), poprzez ciało w stanie zaawansowanego rozkładu (też często w trakcie konsumpcji przez robaki), po suchy szkielecik. Oczywiście najgorsze było to, że owi zmarli poruszali się i mówili, co ciężko przeraziło żywych.

Opowieść ma rzecz jasna wymiar moralizatorski – zmarli snują historię o swoim niegdysiejszym wspaniałym życiu, zakończoną stwierdzeniem: Takimi niegdyś byliśmy, jakimi wy dziś jesteście./Jakimi jesteśmy teraz, takimi i wy będziecie! 

Dla trzech żywych spotkanie staje się przestrogą, nakazuje im dostrzec ulotność doczesnych splendorów oraz zatroszczyć się o losy swych dusz wobec nieuniknionej śmierci.

Oczywiście literatura i sztuka średniowiecza (a także późniejszych epok) pełna jest przedstawień, które moglibyśmy skwitować stwierdzeniem: Memento mori. Śmierć czeka nas wszystkich i bardzo często wraca jako motyw artystyczny. Jednakże Legenda o Trzech Żywych i Trzech Umarłych różni się znacząco od przedstawień Tańca Śmierci czy Triumfu Śmierci! Bowiem te ostatnie przedstawienia posługują się alegorią: śmierć ukazana jest pod postacią kościotrupa lub zwłok, ale rozumiemy, że to tylko personifikacja. Tymczasem Legenda o Trzech Żywych i Trzech umarłych uderza w najpierwotniejszy lęk człowieka: strach przed prawdziwym spotkaniem “ożywionego” zmarłego: upiora, czy też zombie. Tęsknimy za naszymi bliskimi, którzy odeszli, ale jednak nie chcielibyśmy zobaczyć, jak na naszych oczach podnoszą się z grobów. Jak zauważył w jednym ze swych znakomitych esejów Ludwik Stomma, nasze coroczne pielgrzymowanie na cmentarze ma w sobie coś z rytuału sprawdzania, czy oni tam wszyscy na pewno spokojnie leżą, czy porządek świata jest zachowany. Zapalamy na grobach znicze, a więc ogień, który ma pradawne znaczenie oczyszczenia i tworzy mistyczną barierę nie do przejścia. W pewnym sensie upewniamy się, że oni jednak nie wstaną z tych grobów… W końcu do Sądu Ostatecznego też nam się za bardzo nie spieszy.

Trzeba na koniec zauważyć jeszcze jedną kwestię, o której wspomniałam na początku: ilustracje Legendy o Trzech Żywych i Trzech Umarłych wydają nam się raczej wesołe. Kościotrupki czy zwłoki najczęściej się uśmiechają, przerażenie żywych zilustrowane jest groteskowo. To nie przypadek – w ten sposób scena ta łagodzi ów pierwotny lęk. Ukazywanie upiorów czy diabła w formie zabawnej prowadzi do oswojenia strachu przed śmiercią czy przed złym duchem, podobne źródło mają zresztą Halloweenowe dziecięce przebieranki. I jest w tym pewna pradawna mądrość: skoro boimy się czegoś, co jest nieuniknione, może powinniśmy spróbować się z tego pośmiać? W średniowieczu w każdym razie troszkę się podśmiewano, a trzeba pamiętać, że wówczas średnia długość życia było to około 35 lat. Mam jednak wrażenie, że wtedy ludzie lepiej sobie radzili z tym lękiem. A przecież nie mieli antydepresantów, psychoterapii i tabletek nasennych.