Silna i niezależna kobieta

Magdalena Łanuszka :: in Dec 29, 2014 :: in Blog :: 8 comments

Za nami Wigilia, Święta Bożego Narodzenia, ale zamiast do Ewangelii proponuję dziś sięgnąć do Starego Testamentu. W końcu to właśnie w Wigilię wspominamy Adama i Ewę.

Najczęściej Prarodzice występują w sztuce w scenie grzechu pierworodnego, gdy raczą się zakazanym owocem z rajskiego drzewa. Do złego namawia oczywiście wąż… popatrzmy zatem na fresk Michała Anioła ze sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej. Jest drzewo, są Adam i Ewa… ale chwileczkę, czyżby wąż był także, przynajmniej częściowo, kobietą?

W wielu kulturach wąż symbolizuje życie i zmiany: zrzuca skórę, aby narodzić się na nowo, ma zatem znaczenie pozytywne. Można zaryzykować stwierdzenie, że przekaz biblijny zaprzecza afirmacji życia: grzech przychodzi od węża przez kobietę na mężczyznę. Kobieta podająca mężczyźnie owoc ma pierwotną symbolikę przekazywania życia, seksualności i płodności. A tu w dodatku wąż to także kobieta! I nie jest to wymysł Michała Anioła – jest więcej takich przedstawień; czasami wyobrażano rajskiego węża po prostu z damską główką. Co za szowinizm! – zakrzykniecie. Ale to nie jest tylko plastyczne ukazanie idei, że całe zło pochodzi od kobiety. To jest konkretna kobieta: mianowicie niejaka Lilith.

Postać Lilith ma prastare korzenie – w starożytnej Mezopotamii imię Līlītu nosił żeński demon, wiązany z nocą. Kreatura ta przyjęta została do tradycji żydowskiej i w judaistycznym folklorze stała się upiorzycą odpowiedzialną za śmierć noworodków i kobiet w połogu. W mitologii greckiej jej odpowiednikiem była Lamia – kochanka Zeusa, która utraciwszy własne dzieci (zabite przez zazdrosną Herę) zaczęła zabijać w odwecie cudze. Ogólnie można powiedzieć, że postać Lilith jest demonem obecnym w wielu kulturach Starożytności, wiązanym z płodnością i śmiercią. A skąd się takie paskudztwo wzięło w rajskim ogrodzie? No niestety, miała to być pierwsza żona Adama.

Pomysł, że Adam miał dane od Boga aż dwie kobiety, związany jest z niejasnym przekazem Księgi Rodzaju. Mamy bowiem najpierw w rozdziale pierwszym opis stworzenia ludzi:

26 A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!»  27 Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. 

Cytat ten wyraźnie mówi nam, że Bóg jednocześnie stworzył dwoje ludzi przeciwnej płci – za jednym zamachem; wygląda na to, że ludzie owi byli sobie równi. Coś się jednak pomieszało, skoro w rozdziale drugim czytamy:

18 Potem Pan Bóg rzekł: «Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam, uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc». 19 Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta lądowe i wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bóg przyprowadził je do mężczyzny, aby przekonać się, jaką on da im nazwę. Każde jednak zwierzę, które określił mężczyzna, otrzymało nazwę “istota żywa”. 20 I tak mężczyzna dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu, ale nie znalazła się pomoc odpowiednia dla mężczyzny. 21 Wtedy to Pan sprawił, że mężczyzna pogrążył się w głębokim śnie, i gdy spał wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem. 22 Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę. A gdy ją przyprowadził do mężczyzny, 23 mężczyzna powiedział: 

«Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! 
Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta». 

Bibliści powiedzą, że Księga Rodzaju złożona jest z kilku prastarych izraelskich mitów kosmogonicznych i po prostu miesza różne wersje; ogólnie jednak można odnieść wrażenie, że Bóg najpierw stworzył dwoje ludzi, potem baba gdzieś się zdematerializowała, a Adam dostał nową, tym razem ze swego żebra. I tu zaczynają nam się ciekawe spekulacje.

Otóż, sprawa jest prosta: Lilith i Adam mieli być stworzeni razem, a Lilith nie chciała w tej sytuacji przyjąć do wiadomości, że powinna być posłuszna Adamowi. Nie chciała zaakceptować patriarchalnej rzeczywistości, nie chciała być uznawana za gorszą czy też poddaną mężczyźnie. Adam dla odmiany najwyraźniej nie potrafił uznać idei partnerstwa, w związku z czym Lilith odeszła od niego. Adam pozostał sam, a Bóg tym razem ustawił relacje w sposób czytelny: kolejna niewiasta została stworzona już z ciała mężczyzny, jej podległość nie powinna zatem być poddawana w wątpliwość. Lilith tymczasem zżarła zadrość: widać liczyła, że Adam o nią powalczy, a może nawet zmieni się dla niej i zaakceptuje ją jako równą sobie partnerkę – a  on tymczasem załatwił sobie nową kobitę, tym razem uleglejszą. Lilith postanowiła się zemścić (tak to jest, jak się poirytuje silną i niezależną kobietę!) i przeszła na stronę zła, aby pogrążyć w grzechu swoją rywalkę oraz byłego. Trzeba przyznać, że dobrze jej poszło – najwyraźniej Ewa była posłuszną, ale niezbyt lotną istotą, skoro tak łatwo dała się namówić na zakazany owoc. Adam też się dał skusić – ale coż, z dwiema babami to nie miał biedak szans.

Podsumowując: przyjmując tę wersję, upadek ludzkości zaczął się od toksycznego trójkąta miłosnego; w pewnym sensie nawet można powiedzieć, że winny jest głównie Adam i jego ego. Nie przyjął do wiadomości idei równouprawnienia, zamienił niezależną kobietę na inną, bardziej uległą, a potem dał się jeszcze wplątać w jakieś zakazane przyjemności za pośrednictwem obu tych pań. Sfrustrowana Lilith stała się kobietą-wężem (tak! wcale nie kobietą z kotem, stereotypy są błędne!) i zaczęła wciągać innych w zło, które  ją ogarnęło. Grzech ciążący na wszystkich ludziach odkupi w końcu Mesjasz, nie przypadkiem narodzony z Dziewicy. Plan naprawczy najwyraźniej nie przewidywał ryzykowania dziejów ludzkości poprzez angażowanie do wydarzeń kolejnego mężczyzny.