http://posztukiwania.pl/wp-content/themes/special-theme
Navigation Menu
  • Blog
  • Aktualności
  • O mnie
  • Media
  • Wykłady
Home » Blog » Nieokiełznana wyobraźnia
Fri15

Nieokiełznana wyobraźnia

Magdalena Łanuszka :: in May 15, 2015 :: in Blog :: 2 comments

W Boże Narodzenie roku 800 z rąk papieża Leona III Karol Wielki otrzymał koronę cesarską – jego imperium było pierwszym w Europie Zachodniej od czasów upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w roku 476. Po zawieruchach Wędrówek Ludów nastał okres zwany Renesansem Karolińskim – cesarz bowiem bardzo świadomie odwoływał się do rzymskiego dziedzictwa, za którego kontynuatora się uważał. W ramach sztuki karolińskiej rozkwitło malarstwo książkowe; dziś właśnie chciałabym pochylić się nad jednym z karolińskich rękopisów.

3385a Large

Psałterz Utrechcki, bo o nim będzie mowa, powstał najprawdopodobniej około 830 roku, być może na zamówienie arcybiskupa Reims, Ebbona (niewykluczone, że jako prezent dla Karola Łysego). Przechowywany jest w Universiteitsbibliotheek w Utrechcie (stąd jego nazwa), składa się ze 108 kart o wymiarach 33 x 25 cm. Już około roku 1000 Psałterz ten trafił do Canterbury, zaś po kasacie zakonów w ramach reformacji znalazł się w kolekcji Roberta Bruce Cottona (1570-1631), który z kolei pożyczył rękopis Thomasowi Howardowi, hrabiemu Arundel, ów zaś wyjechał z księgą do Holandii. Gdy Howard zmarł w 1646, wdowa po nim sprzedała Psałterz – Robert Bruce Cotton też już nie żył, więc chyba nikt nie upomniał się o zwrot pożyczki. Dobry zwyczaj: nie pożyczaj… Wiemy, że rękopis znalazł się w posiadaniu Uniwersytetu w Utrechcie w 1716 roku.

Screen Shot 2015-05-14 at 01.18.20

Co jest niezwykłego w tym Psałterzu? Przede wszystkim – dekoracje. Jest on bowiem zdobiony 166 ilustracjami, a właściwie szkicami – nakreślone piórem obrazki są żywe, ekspresyjne i zupełnie wyjątkowe. Jak bowiem ilustrować psalmy? Przecież to wiersze, teksty poetyckie, metaforyczne – nie ma w nich fabuły, która dałaby się ubrać w obrazy. A jednak artysta dekorujący Psałterz Utrechcki podszedł do każdego z tych poematów w zasadzie dosłownie, ubierając w przedstawienia kolejne poetyckie metafory. W dodatku w niezwykle szkicowej formie – to jest niemalże nowoczesne, a przecież jesteśmy w IX wieku!

Prześledźmy ową dosłowność ilustracji na przykładzie Psalmu 11 (12). Tekst w polskim tłumaczeniu brzmi następująco:

Psalm 11 (12)
1 Kierownikowi chóru.
Na oktawę. Psalm. Dawidowy.
2 Ratuj, Panie, bo nie ma pobożnych, zabrakło wiernych wśród ludzi.
3 Wszyscy mówią kłamliwie do bliźniego, mówią podstępnymi wargami i z sercem obłudnym.
4 Niech Pan wygubi wszystkie wargi podstępne i język pochopny do zuchwałej mowy.
5 Tych, którzy mówią: «Naszą siłą język, usta nasze nam służą, któż jest naszym panem?»
6 Wobec utrapienia biednych i jęku ubogich – mówi Pan: teraz powstanę i dam zbawienie temu, który go pożąda».
7 Słowa Pańskie to słowa szczere, wypróbowane srebro, bez domieszki ziemi, siedmiokroć czyszczone
8 Ty nas zachowasz, o Panie, ustrzeżesz nas na wieki od tego plemienia.
9 Występni krążą dokoła, gdy to, co najmarniejsze, bierze górę wśród ludzi.

Screen Shot 2015-05-14 at 23.54.36

Co się zatem dzieje na ilustracji do tego psalmu? Ano, po kolei: jest wezwanie biednych i uciśnionych do Boga (“Ratuj, Panie”), a Bóg się zdenerwował i wstał ze swojego nimbu (“mówi Pan: teraz powstanę”) – widzimy, jak z niego wychodzi i wysyła anioła do walki:

Screen Shot 2015-05-14 at 01.19.29

Nakazuje aniołowi uderzyć, ów zaś atakuje złych ludzi, oczywiście celując prosto w usta (“Niech Pan wygubi wszystkie wargi podstępne i język pochopny do zuchwałej mowy”):

Screen Shot 2015-05-14 at 01.19.53

Mamy także kowala kującego srebro, ponieważ “Słowa Pańskie to słowa szczere, wypróbowane srebro, bez domieszki ziemi, siedmiokroć czyszczone”:

Screen Shot 2015-05-14 at 01.19.42

No i wreszcie, na koniec, widzimy także występnych, którzy “krążą dokoła” (łac. in circuitu impii ambulabunt”):

Screen Shot 2015-05-14 at 01.20.06

I tak, po kolei, psalm za psalmem – dosłowne ilustracje poetyckich metafor! Już się chyba nikt nie zdziwi kiedy powiem, że Psalm 129 (130), ze słynnym zwrotem “Z głębokości wołam do Ciebie Panie…” (łac.”De profundis clamavi ad te, Domine”), zilustrowany jest przedstawieniem psalmisty, który woła do Boga, siedząc w dołku… jest to niewątpliwie dołek głęboki, generujący Weltschmerz oraz wątpliwości egzystencjalne:

Screen Shot 2015-05-14 at 01.16.06

W późniejszych stuleciach wykształciły się schematy dekoracji Psałterzy, zdobiono je najczęściej  kilkoma inicjałami i całostronnicowymi miniaturami z wydarzeniami z życia Chrystusa – masowa produkcja zawsze zabija twórczy indywidualizm. Im wcześniejsze średniowiecze, tym większa swoboda artystów; niektórzy do dziś zaskakują nas swoją pomysłowością. Przestańmy zatem mówić o “ciemnych wiekach” i bierzmy przykład z ludzi, którzy potrafili pracować kreatywnie, nieszablonowo i z pasją. Bo takie właśnie podejście bije z każdej karty Psałterza Utrechckiego, choć od jego powstania minęło już prawie 1200 lat!

 

***

Zainteresowani mogą obejrzeć rękopis karta po karcie w formie zdigitalizowanej na stronie http://bc.library.uu.nl/utrecht-psalter.html

Psałterz został nominowany do znalezienia się na prestiżowej liście UNESCO’s Memory of the World Register – decyzja ma zostać podjęta w połowie roku 2015, ale już teraz powstają w związku z tym materiały promujące ten wspaniały rękopis. Przykładowo, można obejrzeć takie oto filmiki:

 

 

***

DODATEK [30.08.2015]:

Istnieje hipoteza, że ilustracje Psałterza Utrechckiego nie są wytworem wyobraźni artysty z czasów karolińskich, ale stanowią kopię niezachowanego do dziś rękopisu późnoantycznego. Właśnie trafiłam na ciekawy dowód tej teorii – otóż w Psalmie 103 (104) pojawia się odwołanie do zwierzątka, które sprawiło trudność późniejszym tłumaczom. W hebrajskim oryginale jest to słowo shafan, które powinniśmy rozumieć jako góralkowce (góralki) – zwierzątka żyjące faktycznie na Bliskim Wschodzie. Jest to jednak zwierzę mało znane – sporny werset w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia brzmi zatem “Wysokie góry dla kozic, a skały są kryjówką dla borsuków” (Ps 104:18), chociaż to w rzeczywistości nie jest borsuk, tylko takie coś:

800px-Yellow-spotted_Rock_Hyrax

A jak to się ma do Psałterza Utrechckiego? Otóż, syryjskie i nawet greckie starożytne tłumaczenia (np. Septuaginta w tzw. Kodeksie Aleksandryjskim) zamieniły to zwierzątko na zająca. A potem św. Hieronim zaszalał jeszcze bardziej i przetłumaczył nazwę jako “jeż”. W efekcie Wulgata zawiera werset “montes excelsi cervis petra refugium ericiis” – i według tego następuje nasze tłumaczenie Jakuba Wujka: “góry wysokie jeleniom, opoki ucieczką jeżom”. Tekst Psałterza Utrechckiego jest łacińskim tekstem Wulgaty, w owym wersie ewidentnie pojawia się jeż. A co jest na ilustracji? Trudno powiedzieć, czy to zając, góralek, czy borsuk, ale jeż na pewno nie. Wygląda zatem na to, że ilustracje nie były tworzone do owego łacińskiego tekstu, ale skopiowane z jakiegoś innego, być może greckiego lub syryjskiego rękopisu.

Screen Shot 2015-08-30 at 15.40.42

 

 



2 Visitor Comments

  1. chudy literat says:
    May 22, 2015 at 8:33 pm

    Nie czytam blogów, ale po Pani wykładzie w Muzeum Narodowym w Warszawie, przeczytałem tego. Całego. Warto było. ;)

    Reply
    1. Magdalena Łanuszka says:
      May 30, 2015 at 12:04 am

      Dziękuję!

      Reply

Post a Reply Cancel Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Szukaj

Najnowsze wpisy

  • Krypto-dildo?
  • Kopia, imitacja, czy fałszerstwo?
  • Odczyt w Czeskiej Akademii Nauk w Pradze
  • My i wojna
  • Konferencja “Świętych w sztuce obcowanie” – on-line

Ostatnie komentarze

  • alfath on Krypto-dildo?
  • kaper on Krypto-dildo?
  • Magdalena Łanuszka on Krypto-dildo?
  • alfath on Krypto-dildo?
  • alfath on Kopia, imitacja, czy fałszerstwo?

Archiwum

  • May 2022
  • April 2022
  • March 2022
  • February 2022
  • January 2022
  • December 2021
  • November 2021
  • August 2021
  • July 2021
  • June 2021
  • May 2021
  • April 2021
  • March 2021
  • February 2021
  • January 2021
  • December 2020
  • November 2020
  • October 2020
  • September 2020
  • August 2020
  • June 2020
  • May 2020
  • April 2020
  • March 2020
  • February 2020
  • January 2020
  • December 2019
  • November 2019
  • October 2019
  • September 2019
  • August 2019
  • July 2019
  • June 2019
  • May 2019
  • April 2019
  • March 2019
  • February 2019
  • January 2019
  • December 2018
  • November 2018
  • October 2018
  • September 2018
  • August 2018
  • July 2018
  • June 2018
  • May 2018
  • April 2018
  • March 2018
  • January 2018
  • December 2017
  • November 2017
  • October 2017
  • September 2017
  • August 2017
  • July 2017
  • June 2017
  • May 2017
  • April 2017
  • March 2017
  • February 2017
  • January 2017
  • December 2016
  • November 2016
  • October 2016
  • September 2016
  • August 2016
  • July 2016
  • June 2016
  • May 2016
  • April 2016
  • March 2016
  • February 2016
  • January 2016
  • December 2015
  • November 2015
  • October 2015
  • September 2015
  • August 2015
  • July 2015
  • June 2015
  • May 2015
  • April 2015
  • March 2015
  • February 2015
  • January 2015
  • December 2014
  • November 2014
  • October 2014
  • September 2014
  • August 2014
  • July 2014
  • June 2014
  • May 2014
  • April 2014
  • March 2014
  • February 2014
  • January 2014

Kategorie

  • Aktualności
  • Blog
  • Media
  • Wykłady

Meta

  • Log in
  • Entries RSS
  • Comments RSS
  • WordPress.org

Tags

architektura Biblia Chrystus diabeł Duch Święty Europa Środkowa fotografia freski grafiki herb historia karnawał legendy literatura malarstwo martwa natura Matka Boska mitologia mozaiki muza nowożytność portret relikwie rynek sztuki rzeźba rękopisy seksualność starożytność sztuka sakralna Wielcy Mistrzowie wino XIX wiek XX wiek zwierzęta zwyczaje śmierć średniowiecze święci

Designed by Fragrance Design © 2013 | Powered by WordPress

×

Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na używanie cookie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

W każdym momencie możesz dokonać zmiany ustawień dotyczących cookies W programie służącym do obsługi internetu można zmienić ustawienia dotyczące cookies.