Orgazm w średniowieczu

Magdalena Łanuszka :: in Jun 17, 2018 :: in Blog :: 4 comments

W sztuce średniowiecznej znajdziemy – wbrew pozorom – wiele przedstawień o treści erotycznej, ale jeśli ktoś poszukuje ilustracji ukazującej mężczyznę i kobietę w łóżku, to najlepiej sięgnąć do któregoś z rękopisów Powieści o Róży. Był to średniowieczny bestseller – aż trudno uwierzyć, że dziś mało kto w ogóle kojarzy ten poemat!

Powieść o Róży to arcydzieło literatury XIII stulecia, złożone z dwóch zupełnie odrębnych części, napisane w języku starofrancuskim, wierszem ośmiozgłoskowym. Pierwsza część została napisana przez Guillaume de Lorris, zapewne w latach 1225-30, a część drugą napisał Jean de Meun prawdopodobnie w latach 1268-82, w czterdzieści lat po powstaniu części pierwszej. Poemat w sposób alegoryczny przedstawia miłość i relację między kobietą (Różą), a zdobywającym ją mężczyzną (Kochankiem). Pierwsza część przedstawia ideał miłości dwornej, a druga się w zasadzie z tego ideału naśmiewa.

W pierwszej części poematu Guillaume de Lorris opisał swą opowieść jako własny sen, który przyśnił mu się, gdy miał 20 lat. W dużym skrócie: w śnie tym w majowy poranek dotarł do otoczonego murem ogrodu; dostrzegł różany krzew, a na nim pączek, w którym się zakochał (rzecz jasna, Róża symbolizuje tu dziewczynę) i odtąd dążyć zaczął do zerwania kwiatu, co nie było łatwe, gdyż panna została zamknięta w wieży (w zamku), co miało ochronić jej cnotę. Zamek jednak na koniec został zdobyty, ale to już nastąpiło w drugiej części, napisanej przez Jeana de Meun. Co ciekawe, opis “zerwania Róży” ewoluował w poemacie w inną metaforę, a mianowicie w opis pielgrzyma, który dotarł do sanktuarium: pielgrzym ten jest wyposażony przez Naturę w sztywny kostur oraz sakiewkę zawierającą dwa młoteczki. Celem pielgrzyma jest wepchnięcie kostura w okienko, ale nie jest to proste zadanie, ponieważ panna okazuje się być dziewicą…

„Podniosłem nieco te zasłonę,

która relikwie okrywała;

i już się zbliżam do figurki,

chcąc być najbliżej sanktuarium;

pobożnie ją ucałowałem

i – aby ją dokładniej poznać –

chcę kostur w to okienko wsadzić,

tak, by sakiewka zeń zwisała.

Już mi się zdało, żem to zrobił,

lecz on nie wchodzi, wciąż się cofa

i za nic w świecie wejść nie może,

bo w środku jakaś jest przegroda,

którą ja czuję, lecz nie widzę.

[…]

Więc ową ścieżką, która wszakże

wąska jest bardzo, jak mówiłem,

przejść usiłuję, ale wtedy

musiałem kijem zgnieść przegrodę

[…]

I wreszcie cały wszedł do końca,

tylko sakiewka pozostała,

w niej zaś młoteczki dwa okrągłe, które na zewnątrz sobie wiszą.”

[wersy 21599-21650]

Sukces w kwestii włożenia kija w okienko (z sakiewką pozostającą na zewnątrz) jest zarazem aktem zerwania Róży. A w tle płoną resztki zdobytego zamku, który miał chronić niewinność tej panny… Czyli, krótko mówiąc, oto cnota legła w gruzach.

Mimo wszystko jednak, ten akurat fragment tekstu jest ubrany w metaforę, a ilustracja ukazująca parę kochanków w łóżku pojawia się w rękopisach w innym miejscu poematu. Tekst bowiem zawiera (w części napisanej przez Jeana de Meun) przemyślenia odnośnie działania Natury: jej zwycięstwo nad śmiercią polega na ciągłym odradzaniu się życia w kolejnych pokoleniach. Niektóre miniatury ilustrujące ten właśnie fragment w rękopisach Powieści o Róży mogą nam się wydawać przerażające: oto obok pary uprawiającej seks jakaś kobieta tłucze młotem w niemowlę!

W rzeczywistości chodzi o to, że mamy tu ukazaną Naturę przy pracy: ona nie bije dziecka; ona je tworzy: wykuwa w swojej kuźni. Akt seksualny to właśnie akt tworzenia nowego życia przez Naturę.

Skoro jednak Natura chce, abyśmy płodzili jak najwięcej dzieci, to oczywiście oznacza to, że monogamia nie jest wskazana… i wbrew pozorom trzynastowieczny tekst nie usprawiedliwia tu jedynie męskiej niewierności, ale pojawia się w nim postać starej kobiety, która także niewiastom doradza, aby znalazły sobie wielu absztyfikantów!

„Powtarzam więc, zalotnik zawsze

oszukać stara się niewiastę;

niechże i ona mu odpłaca

tą samą miarką, i niech nigdy

serca jedemu nie oddaje,

lecz niech ma wokół siebie wielu

i tak się stara ich omotać,

aby się dla niej zrujnowali”

[wersy 13265-13272]

Abyśmy chcieli uprawiać ten cały seks, Natura dała nam przyjemność; tu dochodzimy (!) do tematu orgazmu. Powieść o Róży mówi nam wyraźnie, że najcenniejszym doświadczeniem jest wspólne przeżycie szczytowania:

„Poczekać czasem też wypada,

aby do portu razem wpłynąć.

Nie opuszczając się wzajemnie,

oboje współnie niech żeglują,

aż jednocześnie znajdą przystań,

wtedy ich rozkosz będzie pełna. “

[wersy 14299-14304]

Jean de Meun był jednak mężczyzną doświadczonym; wiedział, że niektóre kobiety czasami udają orgazm… po raz kolejny ciśnie się na usta moje ulubione stwierdzenie: wszystko już było w średniowieczu!

“Gdyby zaś dama nic nie czuła,

i tak powinna udać rozkosz,

w wiadomy sposób dając znaki,

które spełnienie objawiają.

Kochanek wtedy jej uwierzy,

choć ona ma to wszystko za nic.”

[wersy 14305-14310]

Powieść o Róży była naprawdę średniowiecznym bestsellerem – do dziś zachowało się około 300 rękopisów tego dzieła (najstarszy pochodzi z końca XIII w. – Paryż, Bibl.nat.Fr. 1559), a dwa iluminowane przechowywane są w Polsce: jeden w Bibliotece Narodowej w Warszawie, drugi zaś w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (oba zdigitalizowane w serwisie Polona: dostępne TU i TU). Liczne były również edycje drukowane poematu – w l. 1481-1505 wydano go aż czternaście razy. Dwie wizje miłości zawarte w dwóch częściach poematu stały się przedmiotem zaciekłej dyskusji na francuskich dworach, dzieląc jej uczestników na zwolenników Jeana de Meun (głównie przedstawicieli wczesnego francuskiego humanizmu) i jego przeciwników (takich jak Jan Gerson, kanclerz Uniwersytetu Paryskiego, który w 1402 r. napisał traktat przeciw Powieści o Róży; z dziełem Jeana de Meun polemizowała także poetka Christine de Pisan). Żaden inny średniowieczny utwór literacki nie wywoływał tak zażartych polemik jeszcze niemal w dwa wieki po swoim powstaniu!

A najsmutniejsze jest to, że dzisiaj mało kto w ogóle kojarzy, że takie dzieło zostało napisane.

Czyżby literatura średniowieczna była zbyt śmiała dla odbiorców z XXI wieku…?

***

Cytowane fragmenty Powieści o Róży w tłumaczeniu Małgorzaty Frankowskiej-Terleckiej oraz Teresy Giermak-Zielińskiej, PIW, Warszawa 1997.

Zainteresowanym polecam projekt dotyczący rękopisów Powieści o Róży (http://romandelarose.org/)