“Księżyc pod jej stopami…”

Magdalena Łanuszka :: in Dec 15, 2018 :: in Blog :: 7 comments

W poprzednim wpisie zamieściłam rysunek fundacyjny przedstawiający biskupa Zbigniewa Oleśnickiego adorującego Madonnę z Dzieciątkiem (wpis dostępny TU) – być może część z Czytelników zwróciła uwagę na drobny szczegół: otóż pod stopami Matki Boskiej widnieje… księżyc! Takich przedstawień było w sztuce późnośredniowiecznej bardzo dużo, były one popularne także później, w czasach kontrreformacji. Okazuje się jednak, że dziś dla wielu widzów motyw ten jest już niezrozumiały.

Otóż tego typu kompozycja odnosi się do kwestii Niepokalanego Poczęcia. Często w czasie prowadzenia różnych zajęć w muzeum zadaję słuchaczom pytanie: o co chodzi z Niepokalanym Poczęciem Najświętszej Marii Panny? Co ciekawe, jeżeli ktoś zna właściwą odpowiedź, to zazwyczaj jest to osoba starsza, ktoś z grupy seniorów… młodzież natomiast najczęściej milczy zmieszana, aż w końcu ktoś nieśmiało rzuci: “no… że była dziewicą… że urodziła Jezusa jako dziewica…”, ewentualnie: “że Zwiastowanie, że poczęła z Ducha Świętego…”. Cóż, wygląda na to, że studenci – nawet kierunków humanistycznych – mają dziś spore braki wiedzy z zakresu teologii. A potem następuje wielkie zdziwienie, kiedy mówię: Proszę państwa, Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny dotyczy poczęcia Marii, a nie poczęcia Jezusa przez Marię.

http://www.metmuseum.org/art/collection/search/469883

Mówiąc w największym skrócie, chodzi o to, że Maria miałaby zostać – w chwili swojego poczęcia – zwolniona od obciążenia grzechem pierworodnym. Nie chodzi tu zatem nawet o “metodę” poczęcia Marii przez jej rodziców (zrobili to tradycyjnie), ale o to, że Maria, wybrana przez Boga na matkę Mesjasza, miałaby być pierwszym człowiekiem od czasów Adama i Ewy, na którym nie ciążył grzech pierworodny. A to dlatego, że ciało Chrystusa miało być w całości z ciała Marii, a on wszakże musiał być wolny od grzechu. Mając ten plan na uwadze, Bóg zwolnił Marię od odziedziczenia grzechu pierworodnego w momencie jej poczęcia.

Koncepcja Niepokalanego Poczęcia była początkowo w Kościele pomysłem kontrowersyjnym, odrzucanym przez wielu teologów. Można nawet powiedzieć, że wykształciły się dwa obozy: tych “za” i tych “przeciw”, i nawet da się w tym dojrzeć jakąś rywalizację między zakonami (oczywiście franciszkanie byli po jednej stronie tego sporu, a dominikanie po drugiej). Ostatecznie jednak władze Kościoła rozsądziły ten spór na korzyć Niepokalanego Poczęcia: jego kult został oficjalnie ogłoszony przez Sobór Bazylejski dekretem z 17 listopada 1439 r., a potem przez Sykstusa IV konstytucjami w latach 1476 i 1480. Warto jednak zauważyć, że na dogmat przyszło poczekać jeszcze kilka stuleci, ponieważ został on ogłoszony dopiero przez Piusa IX , 8 grudnia 1854 roku.

To teraz wreszcie wyjaśnijmy, co ma wspólnego Niepokalane Poczęcie z księżycem pod stopami. Trafiałam już na takie wyjaśnienia, że Maria – jako bezgrzeszna – jest wyniesiona ponad resztę ludzkości; my wszyscy żyjemy pod księżycem, a ona unosi się ponad nim. Ale tak naprawdę chodzi o coś innego: to ilustracja apokaliptycznej wizji św. Jana Ewangelisty. Otóż Jan zapisał, że “Potem wielki znak się ukazał na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu.” (Ap 12,1).

Owa Apokaliptyczna Niewiasta została wybrana przez Boga – teologowie zinterpretowali zatem jej postać jako odwołanie do Marii, wybranej na matkę Mesjasza. To znakomicie pasuje do koncepcji Niepokalanego Poczęcia, związanego właśnie z tą rolą wybranej niewiasty. Maria jako Niewiasta Apokaliptyczna często ma w sztuce nie tylko księżyc pod stopami, ale także zdobi ją ów wieniec z gwiazd oraz otaczają ją promienie słoneczne. Czasami nawet ma pod stopami apokaliptycznego smoka.

I na koniec zwróćmy jeszcze uwagę na jeden szczegół: oto księżyc pod stopami Marii, szczególnie w sztuce średniowiecznej, często ma… twarz! To tak zwana maska lunarna – przedstawienie księżyca zakorzenione w tradycji antycznej. W sztuce starożytnej zarówno Słońce jak i Księżyc miały twarze, ponieważ reprezentowały bóstwa: Sol i Lunę, a zwyczaj ten przeszedł do późniejszej sztuki średniowiecznej.

Warto także przy okazji zauważyć, że księżyc pod stopami Marii koresponduje z tradycyjnym przypisaniem ciał niebieskich płciom: antyczny bóg słońca, Sol, był bowiem mężczyzną, podczas gdy Luna (bogini księżyca) to kobieta. Słońce zatem chrześcijanie powiązali z Chrystusem (o tym już kiedyś pisałam TU), podczas gdy “kobiecy” księżyc przypadł Marii. Ten podział jest zakorzeniony w bardzo wielu aspektach postrzegania płci: Słońce jest wszakże stałe (świeci każdego dnia), niesie ze sobą światło i ciepło, które daje życie, a przede wszystkim przynosi dzień, który jest czasem aktywnego działania i racjonalnego myślenia. To wszystko aspekty męskie; a tymczasem księżyc jest zmienny: ma swoje fazy (często kojarzone z żeńskim cyklem hormonalnym), a przede wszystkim związany jest z nocą, czyli czasem pasywności, odpoczynku (względnie aktywności przestępczej, ale to już inna kwestia). Ponadto nocą racjonalne myślenie ustępuje emocjom, pod wpływem księżyca uaktywniają się nasze popędy, a nawet szaleństwo (w tym kontekście rozpatrywano m.in. lunatyzm).

Zmienność i emocje, pasywność i szaleństwo, plus nieokiełznanie popędów seksualnych. To właśnie te nie do końca pozytywne aspekty kulturowo od wieków przypisywane były kobiecości. Nawet Maria, choć wolna od grzechu, pozostaje przecież kobietą.