Homo Bulla

Magdalena Łanuszka :: in Oct 26, 2020 :: in Blog :: 10 comments

Jedną z najstarszych zabaw dziecięcych jest niewątpliwie puszczanie mydlanych baniek – mydło wszakże znane było już w starożytności. Bańki mydlane w sztuce popularne stały się co prawda w czasach nowożytnych, chociaż przykłady z marginesów rękopisów wskazują, że – być może nie tylko dla dzieci, ale na przykład w kontekście zabaw i rozrywek dworskich – funkcjonowały także w średniowieczu. Małpkę puszczającą bańki znajdziemy na przykład w Brewiarzu Królowej Izabeli Kastylijskiej (kon. XV w., British Library, Additional 18851, f. 470v):

Oczywiście Pieter Bruegel Starszy umieścił także puszczanie baniek w swoim obrazie przedstawiającym Zabawy dziecięce (1560, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu):

A jednak, choć puszczanie baniek mydlanych najczęściej pojawiało się w przedstawieniach małych dzieci, temat ten nie jest tak beztroski, jak mogłoby nam się wydawać. Znakomitym przykładem w tej materii może być witraż ok. 1530 z klasztoru cysterskiego w Altenbergu, dziś w Museum Schnütgen w Kolonii, ukazujący dwóch chłopców puszczających bańki. Wymowę tego na pozór pogodnego przedstawienia psują jednak inskrypcje: na górze widzimy „Sic” i „gloria mundi” – chodzi o „Sic transit gloria mundi”, czyli „Tak przemija chwała świata” (prawdopodobnie słowo transit w tym wypadku symbolizują same bańki). Jest to zatem przedstawienie o wymowie wanitatywnej – być może inskrypcja na dole („S petii” z dwiema nutkami) odnosi się do wersetu z Psalmu 26: „Unam petii a domino” („O jedno proszę Pana, tego poszukuję: bym w domu Pańskim przebywał po wszystkie dni mego życia”).

Tego typu przedstawienia – dzieci puszczających bańki w kontekście wanitatywnym – nazywamy „Homo bulla”. Oznacza to, że człowiek jest jedynie bańką; powiedzenie to, pochodzące z twórczości rzymskiego pisarza Marka Terencjusza Warrona, spopularyzował w początkach XVI wieku Erazm z Rotterdamu. Życie ludzkie może prysnąć w każdej chwili.

W tej sytuacji bańka mydlana stała się jednym z symboli nieuchronnego przemijania – bardzo ciekawym przykładem jest obraz Memento Mori z Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu (XVIII w.). Tutaj bańki po prostu ukazano obok gubiących płatki kwiatów – jedno i drugie oznacza kruchość doczesnego życia.

I właśnie dlatego nie powinniśmy czuć się zaskoczeni, gdy przedstawienie dziecka puszczającego bańki znajdziemy… na nagrobku! Tak na przykład wygląda jedna z płyt nagrobnych przy kościele św. Wawrzyńca w Tittmoning (Bawaria):

A na koniec zostawiłam sobie najładniejsze przedstawienie: kościotrupka z bańkami w ramach szerszego przedstawienia Tańca Śmierci dekorującego sklepienie w kaplicy Grobu Bożego w dawnym opactwie benedyktyńskim Michaelsberg w Bambergu (1729-1731, Johann Georg Leinberger):

Puszczanie baniek jawi się zatem jako znakomita rozrywka na pandemiczną kwarantannę. Po pierwsze można nią zająć nudzące się w domu dzieci, które nie mogą nawet iść do szkoły czy przedszkola. Po drugie jest to zabawa mydłem – a więc ugruntowuje dobre nawyki higieniczne. Po trzecie wreszcie symbolika tej zabawy okazuje się w sam raz pasować do czasów szalejącej zarazy. Wszyscy umrzemy, prędzej lub później.