Kobieta z brodą – w Europie to nic nowego.

Magdalena Łanuszka :: in May 13, 2014 :: in Blog :: 6 comments

Ostatnimi czasy na topie jest temat kobiety z brodą – zatem proszę bardzo, oto przykład sprzed stuleci. To rzeźba z XVIII wieku, przechowywana w muzeum diecezjalnym w Grazu, która przedstawia ukrzyżowaną brodatą kobietę. Nie jest to jednak, wbrew pozorom, motyw ściśle austriacki – wręcz przeciwnie, jest to święta czczona niegdyś w całej Europie. Nie bardzo nawet wiadomo, jakim imieniem ją określać.

Najczęściej mówimy: święta Wilgefortis (od łac. virgo fortis – silna dziewica), ale występowała też jako święta Uncumber (w Anglii) lub Ontkommer (w Holandii), co miało oznaczać “ucieczkę”;  Kümmernis (w Niemczech, co odnosi się do “smutku”), Débarras (we Francji, w znaczeniu “pozbycia się”, “uwolnienia” od czegoś), czy wreszcie Liberata (we Włoszech) lub Librada (w Hiszpanii), w nawiązaniu do wolności.

Legendy wykształcone w średniowieczu mówią, że była ona pobożną chrześcijanką, którą ojciec chciał wydać za pogańskiego króla. Ona zaś pragnęła zachować dziewictwo dla Chrystusa – modliła się o wybawienie od małżeństwa, a wówczas Chrystus wysłuchał ją i zmienił jej twarz w swoją. Narzeczony widząc brodę natychmiast zniechęcił się do małżeństwa, jednak ojciec świętej wpadł we wściekłość i kazał ją ukrzyżować, skoro tak bardzo chciała być podobną do Chrystusa. Męczennica stała się patronką kobiet modlących się o wyzwolenie od agresywnych mężów.

Kult Wilgefortis był popularny szczególnie w XV i XVI wieku, lokalnie jednak czczono ją i później, wskazują na to zachowane przedstawienia z kolejnych stuleci, zwłaszcza z Europy Środkowej. A skąd się w ogóle wziął pomysł takiej legendy? Chyba nie będzie zaskoczeniem jeśli powiem, że brodata kobieta kiedyś była… mężczyzną.

Najprawdopodobniej wzorcem dla kultu Wilgefortis były romańskie krucyfiksy powtarzające kultowy wizerunek Volto Santo w Lukce (dziś znajduje się tam najprawdopodobniej kopia wcześniejszej wersji, datowana na koniec XII lub początek XIII wieku). Jest to rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa w długiej szacie (tzw. colobium), wedle legendy przywieziona do Lukki w 742 roku (choć mogła także być przywieziona ze Wschodu w czasie krucjat). Ten typ wywodzi się z kręgu palestyńsko-syryjskiego, a ponieważ Volto Santo był otoczony wielką czcią, w czasach romańskich powstawały w Europie jego kopie. Należał do nich także krucyfiks, który niegdyś był w kościele Najświętszego Salwatora w Krakowie. Co ciekawe, z Volto Santo wiązana jest legenda, jakoby Chrystus z krucyfiksu miał kiedyś podarować swój drogocenny trzewik ubogiemu pielgrzymowi. To samo w Krakowie – zwierzyniecki Chrystus także ponoć dał trzewik biednemu skrzypkowi. Otóż dokładnie ta sama legenda wiązana jest z wizerunkiem świętej Wilgefortis – znów biedny skrzypek potrzebował wsparcia, i dostał złoty trzewik. Muzycy najwyraźniej zawsze stanowili kwintesencję ubóstwa, a już skrzypkowie to totalne ofiary losu… przynajmniej w ludowych podaniach i legendach.

Co się stało, że z Chrystusa w długiej szacie zrobiła się kobieta? Trudno powiedzieć. Prawdopodobnie w późnym średniowieczu, gdy w Europie powszechnie przyjęły się wizerunki Ukrzyżowanego jedynie w przepasce na biodrach (tzw. perisonium), długa szata zaczęła być rozumiana jako kobieca suknia. I tak powstała nowa święta. Wzdychały do niej kobiety pragnące uwolnienia się od nieznośnych mężów – a nie oszukujmy się, w tamtych czasach opcja na to uwolnienie była raczej jedna: aby mąż jak najszybciej opuścił ten padół łez. Dziś być może święta Wilgefortis mogłaby patronować rozwodom z orzeczeniem o winie. A może bardziej paradom równości?

Tak czy inaczej, proszę mi tu nie mówić, że średniowiecze to były ciemne wieki. Wtedy najwyraźniej kobieta z brodą nikomu nie przeszkadzała.

***

Dla zainteresowanych podaję monografię tematu: Ilse E. Friesen, “The Female Crucifix: Images of St. Wilgefortis Since the Middle Ages” (2001).