Oryginalny falsyfikat

Magdalena Łanuszka :: in Aug 19, 2015 :: in Blog :: 11 comments

Dzieła sztuki wykonane przez dawnych mistrzów, szczególnie tych o słynnych nazwiskach, potrafią osiągać zawrotne ceny. Od czasu do czasu udaje się “odnaleźć” nieznane arcydzieło, przechowywane przez stulecia w prywatnych kolekcjach, a bardzo często po prostu ukryte pod przemalowaniami. Oczywiście zawsze znajdą się tacy, co będą chcieli nieuczciwie dorobić się na handlu sztuką – mianowicie fałszerze. Dziś będzie o jednym z najsłynniejszych, którego wiele nierozpoznanych dzieł może wciąż wisieć w muzeach i galeriach.

Han van Meegeren, bo o nim mowa, urodził się w roku 1889 w Holandii. Był on wielkim miłośnikiem holenderskiego malarstwa Złotego Wieku, czyli XVII stulecia – sam wbrew woli swego ojca został malarzem i pragnął malować dzieła nawiązujące do owych tradycji: precyzyjne w detalu, iluzjonistyczne, bawiące się światłem i emocjami. Niestety Han narodził się w złych czasach dla takiej twórczości – w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku Europa żyła awangardami. Nikt nie chciał już malarstwa kojarzącego się z akademizmem, nawiązującego do tradycji sztuki dawnej. Chcesz odtworzyć świat – zrób zdjęcie! Van Meegeren miał poczucie, że nikt już wówczas nie cenił pradawnego warsztatu malarza, a jednocześnie za prawdziwe dawne obrazy dawano niewyobrażalnie dużo pieniędzy. Jego niesamowite fałszerstwa były zatem w pewnym sensie zemstą niedocenionego artysty – malował tak, jak chciał, zarabiając na tym jak na dawnych mistrzach.

Han van Meegeren wcielił się w Jana Vermeera z Delft – wcielił się, bo nie kopiował jego obrazów, ale malował całkiem nowe! Jan Vermeer (1632-1675) to jeden z najważniejszych holenderskich mistrzów, twórca wspaniałych nastrojowych obrazów rodzajowych – był on jednak zapomniany przez stulecia i został “odkryty” w wieku XIX, a jego dzieł zachowało się stosunkowo niewiele (wiąże się z nim trzydzieści kilka obrazów). Charakteryzują się nastrojowością i ciszą, a także świetlistymi zestawieniami błękitów i żółci.

Największą luką w zestawie dzieł Vermeera jest wczesny okres jego działalności – sygnowany przez Vermeera obraz Chrystus w Domu Marii i Marty (powyżej; National Gallery of Scotland w Edynburgu) wskazuje, że w latach 1650-tych Vermeer podejmował nietypowe dla siebie tematy religijne. Tego właśnie uczepił się Han van Meegeren: postanowił stworzyć nieistniejące wczesne religijne dzieła Vermeera! “Wczesność” dodatkowo usprawiedliwia nieco mniej wprawny pędzel – fałszerstwo doskonałe jest wtedy, kiedy obraz wydaje się być nie dość charakterystyczny dla typowych dzieł danego malarza. Van Meegeren namalował zatem w 1936 roku “Chrystusa z Uczniami w Emaus” – ceniony znawca twórczości Vermeera, Abraham Bredius, uznał dzieło za autentyczne! Zostało ono zakupione za okrągłą sumkę 520 000 guldenów i przekazane do Museum Boijmans Van Beuningen w Rotterdamie.

Jak takie fałszerstwo jest możliwe w XX wieku? Han van Meegeren przygotował się bardzo starannie. Kupował stare obrazy i zeskrobywał warstwy malarskie – tak, że zostawało mu oryginalne, XVII-wieczne płótno, które nie wykazywało wcześniejszych kompozycji w prześwietleniu. Przygotowywał barwniki zgodnie ze starymi recepturami – nie korzystał z farb współcześnie mu produkowanych, technicznie tworzył rzeczywiście obrazy XVII-wieczne. Największym problemem jednak było postarzenie obrazu – uzyskanie twardości farby, która wytrzyma test alkoholowy (wacik z alkoholem rozpuszcza warstwę malarską, która schła krócej niż kilkadziesiąt lat – to był popularny wówczas test na oryginalność obrazów). Dodatkowo najważniejsze były krakelury – siateczka spękań, która powstaje na obrazach w przeciągu kilkuset lat. Po wielu eksperymentach van Meegeren opracował niesamowitą metodę – do farb dodawał fenol i formaldehyd, a następnie suszył obraz w specjalnym piecu. W efekcie osiągał autentycznie postarzone dzieło, wytrzymujące wszystkie testy (bo nikomu nie przyszłoby do głowy sprawdzać obecności w farbie akurat fenolu i formaldehydu!).

Van Meegeren zaczął zatem wygodne i dostatnie życie, zarabiając krocie na kolejnych “odkrywanych” dziełach. Na przeszkodzie jednak stanęła mu historia… oto bowiem w 1945 roku odkryto, że w rękach Hermanna Göringa znalazł się kolejny nieznany Vermeer: “Chrystus i Jawnogrzesznica”. Śledztwo doprowadziło do van Meegerena – został on oskarżony o zbrodnię kolaboracji, o sprzedaż wrogowi holenderskiego skarbu narodowego. W tej sytuacji van Meegeren zdecydował się na jedyny możliwy ratunek: przyznał się do fałszerstw.  W ramach procesu zgodził się namalować publicznie kolejnego “nowego Vermeera” – “Młodego Chrystusa wśród doktorów”. W efekcie uniknął kary za kolaborację, jako fałszerza skazano go jedynie na rok więzienia. Zbankrutował jednak w wyniku roszczeń oszukanych nabywców jego płócien, oraz wezwania do wyrównania niezapłaconych podatków od ukrywanych przez lata dochodów.

Tak naprawdę jednak sprawa nie jest zakończona – wiele “van Meegerenów” wciąż wisi w muzeach, bo fałszerz nie przyznał się do wszystkich podróbek. Zapłacono za nie wielkie sumy, często obrazy te były w dobrej wierze podarowywane przez kolekcjonerów różnym muzeom, teraz zatem niezręcznie jest doszukiwać się prawdy. Z drugiej zaś strony dziś “oryginalny van Meegeren” zaczyna mieć swoją wartość – w przypadku prostych kopii dawnych mistrzów te fałszerstwa mogą być właściwie niemal cenniejsze niż “prawdziwe” kopie z XVII wieku! Jedno jest pewne: van Meegeren udowodnił zawodność najważniejszego czynnika w świecie sztuki, czyli tak zwanej “opinii eksperta”. Dziś nikt już chyba nie zaufa samemu “oku”, techniczne badania wyparły koneserstwo. Co tak naprawdę zatem cenimy w dziele sztuki? Unikalny temat i wizję artystyczną mistrza? Technikę i warsztat dawnego malarza? Historyczną wartość starego płótna? To wszystko przecież oferował van Meegeren. Tylko nie cieszyło się to powodzeniem, gdy chciał działać jako malarz pod własnym nazwiskiem.

***

Historia van Meegerena ujęta jest w książce F. Wynne, To ja byłem Vermeerem (2007); ponadto polecam odcinek programu “Fake or Fortune”, w którym badany jest obraz podejrzany o bycie jednym z meegerenowskich falsyfikatów: http://www.bbc.co.uk/programmes/profiles/2r60JJtpKg07SzyZ9FTpSZP/han-van-meegeren-1889-1947