Wesołe zabawy dzieci w dawnych wiekach

Magdalena Łanuszka :: in Jan 8, 2023 :: in Blog :: 3 comments

Mój poprzedni wpis był poświęcony kobietom tworzącym sztukę w średniowieczu; oczywiście w czasach nowożytnych mamy już lepiej udokumentowaną działalność artystek. Jedną z nich była graficzka Claudine Bouzonnet-Stella (1636-1697). Była ona córką złotnika, Étienne Bouzonnet, oraz jego żony, która nazywała się Madeleine Stella – jej brat, a wuj Claudine, Jacques Stella, był malarzem. Wymyślił on sobie niezły pomysł na promowanie swojej twórczości: założył warsztat, w którym zatrudnił swoje siostrzenice i siostrzeńców, aby wykonywali grafiki według jego projektów. Wraz z Claudine działało tam zatem jej rodzeństwo: Antoine, Françoise oraz Antoinette, wszyscy posługujący się podwójnym nazwiskiem Bouzonnet-Stella. Po śmierci wuja w 1657, Claudine przejęła prowadzenie warsztatu i uzyskała przywilej wyłącznych praw do publikowania grafik wedle rysunków Jacquesa. W tym samym roku wydała cykl 50 grafik „Les Jeux et Plaisirs de l’Enfance” („Gry i przyjemności dzieciństwa”). Obok przedstawień dość tradycyjnych zabaw, takich jak huśtanie się na huśtawce czy puszczanie baniek mydlanych, oraz obok licznych gier o charakterze sportowym, jest tam także nieco może zaskakująca dla nas dziś zabawa, zwana „Le jeu de pet-en-gueule”. Należy to chyba przetłumaczyć jako „gra w pierdzenie w twarz”.

Le jeu de pet en gueule; Claudine Bouzonnet-Stella d’après Jacques Stella, 1657, Bibliothèque municipale de Lyon (F17BOU005412) https://numelyo.bm-lyon.fr/f_view/BML:BML_02EST01000F17BOU005412

W tej grafice – tak zresztą jak i w innych w tym całym cyklu – graczy ukazano jako antykizujące putta, czyli nagie dzieci w wieku kilkuletnim, co najczęściej interpretuje się jako motyw klasycyzujący. Sztuka renesansowa, zwracając się ku antycznym wzorcom, miała spopularyzować putta jako motyw dekoracyjny (zasadniczo putto nie ma skrzydełek, w odróżnieniu od amorka), co utrwaliło się w kolejnych stuleciach. W dziewiętnastowiecznych przedstawieniach tejże samej zabawy (która polegała na obracaniu się na zasadzie przewrotu dwóch osób ustawionych w pozycji „69”; często obrót ten miał mieć miejsce na plecach kolejnej osoby, lub dwóch, pozostających „na czworakach”) uczestnicy zazwyczaj są starsi, no i jednak ubrani.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pet_en_gueule.jpg

A że „jeu de pet-en-gueule” była popularna w nowożytnej Europie, o tym świadczyć może karykatura z 1815 roku, w której Ludwik XVIII i Napoleon bawią się w tę właśnie grę na plecach personifikacji Francji.

https://digital.bodleian.ox.ac.uk/objects/24863037-f7f7-4d6f-b635-f21ca1feaf9c/

Nowożytne grafiki to kopalnia arcyciekawych motywów osadzonych w europejskiej kulturze wcześniejszych wieków. Nowożytnicy nieczęsto jednak sięgają do średniowiecznych rękopisów; tymczasem tam właśnie nierzadko znajdziemy wzorce dla przedstawień z siedemnasto-, osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych odbitek.

W tym przypadku wydaje się, że najciekawszym poprzednikiem serii grafik Claudine Bouzonnet-Stelli (a właściwie poprzednikiem rysunków jej wuja, na bazie których wykonała tę serię) jest rękopis Godzinek rodziny Ango, przechowywany dziś w Bibliothèque nationale de France (NAL 392). Zamówił go Jean Ango (1480-ok. 1551), który był żeglarzem, bankierem, armatorem i wicehrabią, a wzbogacił się m.in. na… piractwie. Ale przecież bycie bezwzględnym rekinem biznesu (czy nawet przestępcą, właściwie) nie oznaczało, że Jean nie mógł być człowiekiem pobożnym, tudzież zaangażowanym ojcem. Gdy w 1514 roku urodziła mu się córka Marie, z okazji jej chrztu ufundował ten właśnie rękopis, czyli modlitewnik Godzinek. Jest on zwany książką dzieci („Livre des enfants”) – nie dlatego, że powstał z okazji narodzin dziecka, ale dlatego, że jest pełen małych nagich putt. Cała dekoracja tego modlitewnika kręci się wokół dzieci.

Jak w każdym właściwie rękopisie Godzinek, na początek mamy kalendarz liturgiczny, w którym każdy miesiąc jest dekorowany przedstawieniem znaku zodiaku oraz tak zwaną „pracą miesiąca”, czyli np. strzyżenie owiec w czerwcu, sianokosy w lipcu, żniwa w sierpniu, i tak dalej. W tym przypadku, zupełnie wyjątkowo, wszystkie te prace wykonywane są przez putta.

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105326038/f29.item#

Potem zaś następują kolejne karty modlitewnika, zawierające m.in. tzw. bas-de-page, czyli osobne niewielkie ilustracje na dolnych marginesach. Ukazują one m.in. putta (a właściwie po prostu (częściowo) nagie dzieci; putta to z założenia chłopcy, a tutaj trafiają się i dziewczynki) zaangażowane w różne czynności; mamy tu także przedstawienia zabaw i gier dziecięcych. Niektóre z nich mają charakter skatologiczny.

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105326038/f45.item.zoom#

Jest między nimi również przedstawienie „jeu de pet-en-gueule”, aczkolwiek chyba w nieco innej wersji, niż we wcześniej przywołanych nowożytnych grafikach.

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105326038/f55.item.zoom

Poza tym znajdzie się też zabawa w siusianie na odległość (czy też raczej: do celu).

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105326038/f154.item.zoom#

Co ciekawe, w tym uczestniczą nawet dziewczynki – a dla dziewczynki taka zabawa nie jest prosta!

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105326038/f149.item.zoom

Dodatkowo znajdziemy tu także zabawę cokolwiek niebezpieczną (bo dzieci chyba jednak nie powinny się bawić ogniem): chodzi mianowicie o podpalanie gazów jelitowych.

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105326038/f48.item.zoom#

Przypomnę – jest to dekoracja modlitewnika. Ale tu odzywa się tradycja średniowieczna: sacrum miesza się z profanum, zaś przedstawienia dzieci i ich niespecjalnie wyszukanych zabaw mogły po prostu ilustrować szerzej rozumianą ludzkość: grzeszną, naiwną, błądzącą niczym dzieci.

A z drugiej strony to najprawdopodobniej zupełnie realistyczne zabawy szesnastowiecznych dzieci. Jak podsumował Bartosz Sadulski (którego post na Facebooku dotyczący grafiki Claudine Bouzonnet-Stelli zainspirował mnie do napisania niniejszego wpisu): kiedyś to się dzieci bawiły, a nie tylko smartfon i komputer!