Benedyktyńskie święte od kotów, myszy i burzy

Magdalena Łanuszka :: in Jul 21, 2022 :: in Blog :: 5 comments

Przedstawienia świętych oraz to, czemu oni patronują, to niemal niewyczerpana kopalnia ciekawostek. Historyk sztuki zajmujący się średniowiecznym malarstwem sakralnym musi bardzo starannie zgłębiać tajemnice atrybutów i żywotów świętych. A ponieważ ja aktualnie tworzę polskie tłumaczenie słownika ikonograficznego ICONCLASS, to raz po raz natrafiam na różne kwestie problematyczne.

W bazie Iconclass mamy dwie święte Gertrudy: Gertrudę Wielką z Helfty (zm. 1301 lub 1302) oraz Gertrudę z Nivelles (zm. 659). Z tą pierwszą jest pewien kłopot: została ona opisana w bazie jako cysterka i ksieni (11HH(GERTRUDE) the Cistercian nun (and abbess) Gertrude the Great of Helfta; possible attributes: flaming heart, heart with infant Christ, pastoral staff).

Po pierwsze, Gertruda Wielka nie była ksienią; gdy wstąpiła do klasztoru w Helfcie na jego czele stała akurat inna Gertruda, stąd pomyłka. Jednakże z tego powodu św. Gertruda Wielka w sztuce rzeczywiście pojawia się z atrybutami ksieni (z pastorałem), trudno zatem ten aspekt pominąć w przypadku jej ikonografii. Drugi problem to określenie jej jako cysterki – choć w sztuce najczęściej ukazywana była jako benedyktynka; i słusznie, ponieważ klasztor w Helfcie, w którym spędziła całe niemal życie, formalnie nigdy nie należał do kongregacji cysterskiej. Był to jeden z nie do końca określonych klasztorów; mówi się czasem: benedyktyński obserwancji cysterskiej. Cystersi bowiem posługiwali się regułą św. Benedykta, w założeniu powracając do ewangelicznej prostoty i praktyki ubóstwa; cysterską obserwancję przejęły także niektóre klasztory benedyktyńskie, oficjalnie nie będące filiami klasztoru w Cîteaux. W efekcie „prawa” do św. Gertrudy Wielkiej roszczą sobie i benedyktynki, i cysterki; ja zaś najchętniej pominęłabym w klasyfikacji Iconclass definiowanie przynależności zakonnej Gertrudy Wielkiej.

Szymon Czechowicz, “Św. Gertruda z Helfty”, 1758-1759, Lietuvos dailės muziejus, Vilnius (obraz z kościoła św. Katarzyny przy klasztorze benedyktynek w Wilnie, zdjęcie z wystawy w MNK https://mnk.pl/fotogalerie/geniusz-baroku-szymon-czechowicz-1689-1775)

Z Gertrudą z Nivelles nie ma takiego problemu: to zakonnica i ksieni benedyktyńska, bez wątpliwości. Żyła ona w VII wieku, była córką Pepina z Landen, majordoma w merowińskim królestwie Franków. Jej matka, św. Itta (Iduberga) założyła klasztor benedyktynek w Nivelles (dzisiejsza Belgia), z którym związane było życie Gertrudy. Co ciekawe, jej atrybutem są… myszy; niekiedy zdarza się, że owe myszy wędrują po jej pastorale.

Figura św. Gertrudy, XVI w., Musée Notre-Dame de la Potterie w Brugii, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sainte_Gertrude_(O.L.V._ter_Potterie_Museum).jpg

Wierzono, że Gertruda zdołała niegdyś ocalić zapasy klasztoru przed plagą gryzoni, odstraszając je jedynie siłą swej modlitwy. Z tego powodu św. Gertrudę wzywano na pomoc ilekroć pojawiał się problem ze szczurami lub myszami polnymi. Generalnie mysz w sztuce średniowiecznej to samo zło – symbolizuje bowiem szatana (o znaczeniu myszy pisałam kiedyś TU). Św. Gertruda z myszami nie jest zatem opiekunką gryzoni; wręcz przeciwnie, myszy w jej przedstawieniach są atrybutem takim, jak w przypadku innych świętych – diabeł (zob. archiwalny wpis o świętych z diabłem). Jest natomiast św. Gertruda patronką… kotów (i kociarzy). To właśnie z kotem bywa ona ukazywana w nowszej sztuce sakralnej.

Jennifer Richard-Morrow, ikona św. Gertrudy z Nivelles,
https://fineartamerica.com/featured/st-gertrude-of-nivelles-icon-jennifer-richard-morrow.html

Chociaż oczywiście, jak zwykłam mawiać, wszystko już było w średniowieczu:

‘The Maastricht Hours’, 1 ćw. XIV w., British Library Stowe MS 17, fol. 34, https://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=stowe_ms_17_fs001r

Można by z tego wysnuć wniosek, że Gertruda dziś mogłaby stać się patronką Internetu, gdzie wszakże koty znakomicie się odnajdują; ale nie. Patronem Internetu został już święty Izydor z Sewilli – najsłynniejszy wczesnośredniowieczny encyklopedysta i kompilator, źródło wiedzy wszelakiej dla pisarzy z kolejnych stuleci. Izydor to dwa w jednym: wujek Google i ciotka Wikipedia zarazem.

Izydor przy pracy, miniatura z Aberdeen Bestiary, ca. 1200 (Aberdeen University Library MS 24, fol. 81), http://www.abdn.ac.uk/bestiary/

Wracając jednak do Gertrudy: akurat Gertruda z Nivelles była dość popularną świętą w średniowiecznej Polsce. Przełożoną opactwa w Nivelles w XI wieku była Adelajda, córka Ezzona palatyna Lotaryngii. Z kolei siostrą tejże Adelajdy była królowa Polski Rycheza (Ryksa), żona Mieszka II. Ich córka zatem dostała na imię Gertruda – swoją drogą polecam Państwa uwadze stronę gertruda.eu, poświęconą właśnie Gertrudzie Mieszkównie i jej wspaniałemu modlitewnikowi (tzw. Kodeks Gertrudy).

Jeśli zaś chodzi o kult św. Gertrudy z Nivelles w Krakowie, to trzeba zaznaczyć, że to pod jej wezwaniem pozostawał niesławny kościółek poza murami miasta, przy którym znajdował się cmentarz dla skazańców. Dziś ani kościół, ani cmentarz już nie istnieją – pozostała po nich jedynie nazwa ulicy św. Gertrudy (przy Plantach, mniej-więcej na wysokości klasztoru dominikanów). Cmentarz dla skazańców funkcjonował tu aż do końca XVIII wieku, dopóki Kraków nie stracił prawa do karania śmiercią. Opustoszały kościół rozebrano w XIX wieku.

Jan Kanty Wojnarowski, Kościół św. Gertrudy od północnego zachodu, ok. 1845, Muzeum Krakowa, MHK-293/VIII http://ct.mhk.pl/wps/portal/mhmk/main/strona-artefaktu/?artefactId={62D8F93F-308A-42E3-AD84-FF78BB44DB0C}

Powstanie tego kościoła wiąże się z głośną aferą Andrzeja Wierzynka: był on wnukiem słynnego Mikołaja Wierzynka, gospodarza królewskiej uczty z czasów Kazimierza Wielkiego. Andrzej Wierzynek był rajcą miejskim i niestety regularnie podbierał pieniądze z miejskiej kasy, a w 1406 roku przy wypłacaniu pensji pracownikom ratusza ukradziona kiesa wypadła mu z kieszeni. Został on natychmiast osądzony, ścięty bez spowiedzi i pochowany w niepoświęconej ziemi, za murami miasta. Syn Andrzeja, Mikołaj Wierzynek, wykupił od miasta ten teren i ufundował przy nim kościółek św. Gertrudy.

A na koniec tego wpisu o Gertrudzie postanowiłam jeszcze wspomnieć założycielkę zakonu benedyktynek, z którym Gertruda była związana. Chodzi o św. Scholastykę, siostrę bliźniaczkę św. Benedykta. Miała ona założyć żeński zakon i klasztor w pobliżu klasztoru męskiego stworzonego przez jej brata. Legenda mówi, że Benedykt i Scholastyka dużo ze sobą rozmawiali, aż przyszedł taki dzień, w którym Scholastyka wyczuła, że wkrótce umrze. Nie powiedziała tego jednak swojemu bratu, tylko kiedy się spotkali i rozmawiali do wieczora, ona poprosiła go, żeby tym razem został z nią dłużej, może nawet do rana. Benedykt odmówił, bo chciał wrócić na noc do swojego klasztoru; ale wówczas Scholastyka się pomodliła i nagle lunął deszcz i przyszła straszna burza. Benedykt znał ją za dobrze – zorientował się, że to jej robota i zdenerwował się na nią, ale ona spokojnie mu odpowiedziała: ty mnie nie chciałeś wysłuchać, a Bóg od razu mnie wysłuchał. Jak chcesz, to wracaj teraz do swojego klasztoru. Benedykt uznał, że jednak nie ma ochoty na wędrówkę w burzy i został ze swoją siostrą do rana. Wrócił potem do klasztoru i więcej jej nie zobaczył, ponieważ umarła trzy dni później.

Joseph Mages, Ostatnia rozmowa Benedykta i Scholastyki, 1759, Malowidło z kościoła Abbatiale Saint-Maurice w Ebersmunster (Alzacja) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ebersmunster_Abbatiale231.JPG

Jeśli zatem złapie Was burza, módlcie się do św. Scholastyki; zaś w przypadku problemów z myszami lub szczurami, pomoże św. Gertruda. Ja zaś mierząc się z ogromem danych w bazie Iconclass mogę tylko zwrócić się do św. Izydora.